هورمون کورتیزول چیست و چه کاری انجام می دهد؟
کورتیزول نوعی هورمون استروئیدی است که توسط غدد فوق کلیوی، غدد درون ریز واقع در بالای کلیه ترشح می شود. این هورمون بر عملکرد بخش های مختلف بدن اثرگذار بوده و اغلب به کنترل واکنش بدن در برابر استرس کمک می کند.
کورتیزول چیست؟
هورمون کورتیزول هورمونی گلوکوکورتیکوئیدی است که از غدد فوق کلیوی ترشح می شود. هورمون ها نوعی ترکیبات شیمیایی هستند که عملکرد بخش های مختلف بدن را هماهنگ می کنند.
در واقع هورمون ها پیغام هایی را به وسیله خون به پوست، اندام ها، عضلات و سایر بخش ها و بافت ها انتقال می دهند. این پیغام ها دستور انجام کار یا زمان انجام آن را ابلاغ می کنند.
گلوکوکورتیکوئیدها نوعی از هورمون های استروئیدی هستند که التهاب موجود در بخش های مختلف بدن را کاهش داده و متابولیسم ماهیچه ها، چربی ها، کبد و استخوان ها را کنترل می کند.
این هورمون همچنین بر چرخه خواب و بیداری نیز اثرگذار است. غدد فوق کلیوی که به عنوان غدد درون ریز هم شناخته می شوند، غده های کوچک و مثلثی شکلی هستند که دقیقاً در قسمت بالای کلیه ها قرار گرفته اند.
کورتیزول هورمونی حیاتی است که تقریباً بر همه فعالیت های بدن انسان نظارت دارد. این هورمون وظایف متعددی بر عهده دارد که برخی از آنها شامل:
- کنترل واکنش های بدن در برابر استرس
- کمک به کنترل میزان مصرف چربی ها، پروتئین ها و کربوهیدرات ها یا متابولیسم بدن
- کاهش التهاب
- تنظیم فشار خون
- تنظیم قند خون
- کمک به کنترل وضعیت چرخه خواب و بیداری
بدن به طور مرتب وضعیت ترشح کورتیزول را بررسی می کند، زیرا بالا بودن یا پایین بودن سطح این هورمون سلامتی را به خطر می اندازد.
آیا کورتیزول هورمون استرس است؟
معمولاً کورتیزول به عنوان هورمون استرس در میان افراد شناخته شده است، اما این هورمون در کنار کنترل استرس، عملکردها و وظایف بی شمار دیگری نیز دارد.
باید به این نکته توجه داشت که از نظر فیزیولوژیکی استرس انواع مختلفی دارد که شامل موارد زیر است:
- استرس حاد : استرس حاد زمانی اتفاق می افتد که فرد در یک مدت زمان کوتاهی در معرض خطر قرار می گیرد. برای مثال یک تصادف رانندگی یا مورد حمله یک حیوان قرار گرفتن از نمونه های استرس حاد است.
- استرس مزمن : استرس مزمن به این معنی است که فرد طی مدت زمانی طولانی در شرایط استرس زا قرار گرفته باشد. برای مثال داشتن شغل خسته کننده و سخت یا ابتلا به یک بیماری خطرناک از جمله نمونه های این نوع استرس است.
- استرس تروماتیک : این نوع استرس در مواردی ایجاد می شود که مشکل یا مسئله ای حیات فرد را تهدید کرده و احساس ترس و بی پناهی به همراه دارد. برای مثال وقوع بلایای طبیعی، جنگ یا تجاوز جنسی از نمونه های استرس تروماتیک هستند. بعضی اوقات این رویدادها منجر به بروز اختلال استرس پست تروماتیک PTSD در فرد می شود.
زمانی که هر کدام از این نوع استرس ها در فرد ایجاد شود بدن شروع به ترشح کورتیزول خواهد کرد.
کورتیزول با بدن ما چه می کند؟
تقریباً همه بافت های بدن دارای دریافت کننده گلوکوکورتیکوئید هستند. از این رو کورتیزول قادر است همه اندام ها را تحت تاثیر قرار دهد، سیستم هایی مثل:
- سیستم عصبی
- ایمنی
- قلبی عروقی
- سیستم تنفسی
- تولید مثل
- سیستم اسکلتی عضلانی
- سیستم پوششی (پوست، مو، ناخن، غدد و عصب)
کورتیزول به شکل ویژه به این طریق بر بخش های متعدد بدن اثر گذار است:
تنظیم واکنش بدن به استرس
در زمان بروز استرس بدن پس از تولید هورمون های دفاعی مثل آدرنالین مقداری کورتیزول ترشح می کند تا به این ترتیب هم چنان هوشیار و آگاه باشید. علاوه بر این کورتیزول آزاد شدن گلوکز (قند) از کبد را سرعت بخشیده تا سطح انرژی افت پیدا نکند.
تنظیم متابولیسم
کورتیزل تعیین می کند که بدن چه مقدار از چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات ها را جهت تامین انرژی استفاده کند.
کاهش التهاب
کورتیزول اگر به مقدار کم ترشح شود، سیستم ایمنی را تقویت کرده و التهاب را کاهش می دهد. اما در صورتی که مقدار ترشح آن زیاد باشد، بدن به بالا بودن سطح این هورمون عادت کرده که این مسئله نهایتاً به افزایش التهاب و ضعف سیستم ایمنی منجر خواهد شد.
تنظیم فشارخون
هنوز مشخص نیست که این هورمون از چه طریقی فشار خون را کنترل و تنظیم می کند، اما ثابت شده که بالا بودن سطح کورتیزول موجب بالا رفتن فشار خون و پایین بودن آن موجب افت فشار خون می شود.
افزایش و تنظیم قند خون
در حالت عادی کورتیزول به ترشح کافی انسولین از پانکراس جهت کنترل قند خون کمک می کند. بالا بودن سطح این هورمون باعث آزاد شدن قند ذخیره شده خواهد شد، در صورتی که انسولین قند خون را پایین می آورد. البته در صورت ترشح مقدار زیاد کورتیزول، فرد درگیر هایپرگلوسمی یا قند خون بالا و در نهایت دیابت نوع 2 می شود.
کمک به کنترل چرخه خواب و بیداری
در چرخه طبیعی خواب و بیداری، طی ساعات پایانی روز و آغاز شب سطح کورتیزول افت کرده و فرد به تدریج احساس خواب آلودگی خواهد داشت. سپس با شروع روز، دوباره سطح کورتیزول افزایش می یابد. بنابراین ثابت شده که این هورمون نقش بسزایی در کنترل خواب و بیداری در فرد دارد.
مقدار مشخص کورتیزول جهت حیات و حفظ برخی عملکردها در بدن ضروری است. از این رو کم یا زیاد شدن میزان ترشح این هورمون اثرات منفی متعددی برای سلامتی فرد خواهد داشت.
بدن چطور میزان ترشح کورتیزول را کنترل می کند؟
بدن ما سیستم پیچیده و گسترده ای جهت کنترل میزان ترشح کورتیزول دارد. هیپوتالاموس و هیپوفیز دو عضو جهت تنظیم مقدار کورتیزول در بدن شناخته می شوند. هیپوتالاموس ناحیه کوچکی از مغز انسان است که وظیفه کلی آن نظارت بر تولید و ترشح هورمون هاست. هیپوفیز نیز غده کوچکی زیر مغز است که فعالیت غدد درون ریز را کنترل می کند.
زمانی که سطح کورتیزول در خون کاهش می یابد هیپوتالاموس ماده‌ای به نام کورتیکوتروپین (CRH) ترشح می کند.
این ترکیب غده هیپوفیز را فعال کرده و منجر به ترشح آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) خواهد شد که نهایتا غدد فوق کلیوی را جهت ترشح کورتیزول تحریک می کند.
به منظور ترشح مقدار مناسب کورتیزول در بدن، هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و غدد درون ریز می‌بایست عملکرد مناسبی داشته باشند.
با چه نوع آزمایشی می توان سطح کورتیزول در بدن را اندازه گیری کرد؟
معمولاً پزشک جهت بررسی سطح کورتیزول در بدن خون، ادرار و بزاق را آزمایش می کند که انتخاب هر کدام از اینها به علائم و شرایط بیمار بستگی دارد.
سطح طبیعی کوتیزول در بدن چه مقدار است؟
مقدار کورتیزول موجود در خون، ادرار و بزاق در ساعات اولیه روز به بالاترین سطح رسیده و در طول روز به تدریج کاهش پیدا می کند، به گونه ای در ساعات میانی شب به کمترین مقدار خواهد رسید.
در صورتی که فرد شیفت شب کاری داشته یا به هر دلیلی الگوی خواب تغییر کند، مقدار کورتیزول در بدن نیز در این ساعات متفاوت خواهد بود.
مقدار طبیعی کورتیزول در بدن به این صورت عنوان شده:
- 6 تا 8 صبح : 10 تا 20 میکروگرم در هر دسی لیتر(mcg/dl)
- حدود 4 بعد از ظهر : 3 تا 10 میکروگرم در هر دسی لیتر
البته این اعداد در میان افراد مختلف، روش‌های آزمایشگاهی مختلف و زمان های نمونه گیری متفاوت است. در صورتی که نتایج تفاوت بسیاری با حالت عادی داشت، پزشک ممکن است آزمایش را دوباره تکرار کند.
بیشتر بخوانید : تاثیر اضطراب و استرس بر گوارش
چه عواملی موجب افزایش سطح کورتیزول می شوند؟
بالا بودن غیرطبیعی سطح کورتیزول در بدن به عنوان سندروم کوشینگ شناخته می‌شود که البته به ندرت اتفاق خواهد افتاد. از جمله عواملی که سطح کورتیزول را از مقدار طبیعی بالاتر برده یا منجر به بروز سندروم کوشینگ می شوند عبارتند از:
مصرف زیاد و طولانی مدت داروهای کورتیکواستروئیدی مثل پردنیزون، پردنیزولون یا دگزامتازون
تومورهای تولید کننده ACTH که اغلب در غده هیپوفیز یافت می‌شوند. در موارد نادری نیز تومورهای عصبی غدد درون ریز در اندام هایی مثل یه ریه باعث ها ترشح زیاد کورتیزول می شوند.
تومور غدد فوق کلیوی یا رشد بیش از حد آنها، تولید کورتیزول را افزایش خواهد داد.
بالا بودن سطح کورتیزول چه علائمی دارد؟
بسته به میزان ترشح کورتیزول این علائم متفاوت است، اما از جمله متداول ترین نشانه های ترشح غیرعادی کورتیزول می توان به این موارد اشاره کرد:
- افزایش وزن و چاقی صورت و شکم
- چربی زیاد بین تیغه های شانه
- علائم کشیدگی پوست روی شکم که پهن و بنفش هستند
- ضعف عضلانی در بازوها و ران
- بالا رفتن قند خون که نهایتا به دیابت نوع 2 تبدیل می شود
- افزایش فشار خون
- رشد بیش از حد مو
- پوکی استخوان و شکستگی
چه عواملی منجر به کاهش سطح کورتیزول می شوند؟
کاهش سطح کورتیزول در واقع نشانه نارسایی غدد فوق کلیوی است که دو نوع دارد: نوع اولیه و ثانویه.
- نارسایی اولیه غدد فوق کلیوی : این نوع اختلال در واقع نوعی اختلال خود ایمنی است، به این معنی که سیستم ایمنی به دلایل نامشخصی به سلول های سالم غدد فوق کلیوی حمله می کند. نتیجه این حمله بروز بیماری آدیسون است. غدد فوق کلیوی همچنین در اثر عفونت یا گردش نامناسب خون دچار اختلال در عملکرد می شوند. همه این عوامل منجر به کاهش سطح کورتیزول خواهند شد.
- نارسایی ثانویه غدد فوق کلیوی : اگر هیپوفیز فعالیت کمی داشته یا درگیر تومور باشد میزان تولید ACTH کاهش یافته و در نتیجه ترشح کورتیزول کمتر خواهد شد.
سطح کورتیزول در بدن گاهی پس از پایان دوره مصرف داروهای کورتیکواستروئیدی نیز کاهش می یابد. به ویژه اگر پس از یک دوره طولانی مدت، مصرف را قطع کرده باشید.
علائم کمبود کورتیزول در بدن چیست؟
علائم کاهش ترشح کورتیزول یا ابتلا به نارسایی غدد فوق کلیوی عبارتند از:
- ضعف
- کاهش وزن غیرمنتظره
- کاهش اشتها
- افت فشار خون
چطور می توان سطح این هورمون را کاهش داد؟
اگر مبتلا به سندروم کوشینگ (بالا بودن غیر طبیعی سطح کورتیزول) هستید می بایست جهت کنترل وضعیت، یک سری داروهای تجویز شده توسط پزشک را مصرف کنید.
درمان این اختلال یا دارویی است یا جراحی. از طرفی اگر سطح کورتیزول در بدن شما دچار افت شده باز هم نیاز به درمان دارید.
در کنار دارو رعایت برخی نکات کمک می کند تا سطح کورتیزول بیش از حد را کاهش داده و آن را به حالت طبیعی برسانید. این نکات شامل:
- داشتن خواب کافی : مشکلات خواب مزمن که در اثر ابتلا به اختلالاتی مثل آپنه خواب، بی خوابیا یا داشتن شیفت کاری شب به وجود می‌آیند همگی باعث افزایش ترشح کورتیزول در بدن می شوند.
- ورزش منظم : بررسی های متعدد نشان می دهد ورزش منظم و داشتن فعالیت بدنی کیفیت خواب را بهبود بخشیده و با کاهش استرس به کنترل ترشح کورتیزول کمک می کند.
- یادگیری روش های کنترل استرس و دوری از الگوهای فکری استرس زا : در مورد الگوی فکری، تنفس و ضربان قلب و دیگر عواملی که در اثر استرس دچار تغییر می شوند، آگاه باشید. زیرا این آگاهی ها کمک می کند تا به راحتی استرس را کنترل کرده و از شدت گرفتن آن جلوگیری کنید.
- تمرین تنفس عمیق : تنفس کنترل شده، سیستم عصبی پاراسمپاتیک، سیستم استراحت و گوارش را تحریک کرده و به کاهش سطح کورتیزول کمک می کند.
- لذت و لبخند : خنده با افزایش ترشح آندروفین به کنترل کورتیزول منجر می شود. سرگرم شدن با فعالیت های جذاب و داشتن شادی و نشاط احساس خوبی در فرد ایجاد می کند که در نهایت به کاهش سطح کورتیزول منجر خواهد شد.
- داشتن ارتباطات سالم : ارتباط و تعامل با دیگران یکی از جنبه های مهم زندگی انسان است. تنش با اعضای خانواده یا همکاران و ماندن در روابط ناسالم استرس را در فرد افزایش داده و این به خودی خود منجر به بالا رفتن سطح کورتیزول در بدن می شود.
بیشتر بخوانید : استرس و تنش گلو
چه زمانی باید با پزشک مشورت کرد؟
در صورتی که درگیر علائم سندروم کوشینگ یا نارسایی غدد فوق کلیوی هستید حتماً در این زمینه با پزشک مشورت کنید.
اگر در طول روز به هر دلیلی درگیر استرس های مداوم هستید از پزشک یا مشاوره بخواهید تا راهکارهایی جهت کنترل استرس و اضطراب به شما ارائه دهند.
چند کلامی از کلینیک دکتر خسروی
کورتیزول هورمونی ضروری است که فعالیت بخش های مختلف بدن را تحت تاثیر قرار می دهد. اگرچه روش های متعددی برای کنترل استرس و در نتیجه ترشح کورتیزول در بدن وجود دارد، اما گاهی اوقات بالا رفتن سطح کورتیزول از کنترل فرد خارج است.
در صورتی که درگیر علائم ناشی از بالا رفتن یا افت سطح کورتیزول هستید، با کاهش یا افزایش وزن و همچنین بالا رفتن یا افت فشار خون مواجه می باشید، حتماً در این مورد با پزشک مشورت کنید. متخصصین ما در کلینیک دکتر خسروی با چند آزمایش وضعیت عملکرد غده هیپوفیز و هیپوتالاموس را بررسی کرده و علائم موجود را به شکل تخصصی مورد بررسی قرار می دهند.
برای دریافت مشاوره و یا نوبت حضوری با شماره تلفن های : 02188073136 و یا از طریق تماس تلفنی و یا واتساپ با شماره 09337836820 در تماس باشید.
سایر شماره تماس های کلینیک 02188591523 و 02188591358
آدرس ما را در صفحه تماس با ما مشاهده کنید.
